Amet een brutowinst van bijna $ 400 miljoen, Gladiator II zal op kerstavond beschikbaar zijn voor streaming-publiek. Dit vervolg op het epos van Ridley Scott uit 2000 vervangt de broer-keizers Caracalla en Geta voor de Commodus van het origineel, en modelleert ze niet alleen naar hem, maar ook naar een groot aantal andere naar verluidt bloeddorstige despoten van Rome, zoals Caligula, Nero en Domitianus.
De grootsheid en minachting voor sociale normen van deze keizers zullen wellicht weerklank vinden bij het publiek in de nasleep van de overwinning van Donald Trump bij de presidentsverkiezingen van 2024, maar dat geldt ook voor hun oproep aan het gewone volk en de vijandigheid die ze hebben gewekt bij de ontwikkelde elite van Rome. Hoewel beide films het beeld weerspiegelen van tirannie zoals beschreven door vijandige intellectuelen, bevat alleen de nieuwe nog een aanwijzing over belangrijke sociale veranderingen die de politiek toen en nu aandreven: de film bevat karakters van verschillende rassen.
Wat de redenen voor de castingbeslissingen ook mogen zijn, het Romeinse rijk huisvestte werkelijk mensen van talloze etnische groepen in provincies variërend van Schotland tot Arabië. Inderdaad, Gladiator II laat nauwkeurig zien dat tegen de tijd van de film (211 n.Chr.) de Romeinse heersende klasse multi-etnisch was geworden, een transformatie die – misschien verrassend voor het hedendaagse publiek – een meer conservatieve politiek zou inluiden. De film speelt zich dus af in een wereld die lijkt op de moderne Verenigde Staten, waarin een multiraciale, populistische, conservatieve coalitie de heersende elite buitenspel begon te zetten. Het Romeinse rijk in de eeuw na Caracalla biedt ook waardevolle inzichten – en waarschuwingen – over wat Amerikanen kunnen verwachten vanaf het begin van een nieuw politiek tijdperk.
Toen de eerste keizer Augustus aan het begin van de eerste eeuw na Christus een einde maakte aan de Romeinse Republiek, kwamen bijna alle senatoren, gouverneurs en dergelijke uit Italië. In het jaar 97, ongeveer een eeuw vóór de Gladiator films plaatsvinden, Trajanus uit Spanje werd de eerste niet-Italiaanse keizer. Een reeks mede-Spanjaarden, Galliërs (Fransen), Noord-Afrikanen en Syriërs volgden al snel. Dit was niet het resultaat van sociale veranderingen van onderaf, maar weerspiegelde eerder hoe provinciale elites zich assimileerden in de heersende klasse. Toen keizer Claudius in 48 n.
Lees meer: Wat Gladiator II goed en fout heeft over echte gevechten in het Colosseum
Zelfs rijke provincialen die de senaat niet bereikten, konden toetreden tot de kleine bureaucratie die door de vroege keizers was gecreëerd, maar moesten gevestigde mentoren vinden die vaak (maar niet altijd) uit dezelfde stad of regio kwamen. Zo genoot de vader van Trajanus het beschermheerschap van keizer Vespasianus, een Italiaan, maar trad hij ook in de voetsporen van vooraanstaande Spanjaarden als de filosoof en hoveling Seneca. Zijn gemakkelijke aanpassing aan de waarden van de elite betekende dat chique Romeinse auteurs Trajanus niet als tiran zouden bestempelen, maar hem later tot ‘beste keizer’ zouden uitroepen.
Hoewel aanvankelijk glad, tegen de derde eeuw na Christus, toen de Gladiator films plaatsvinden, maakte deze assimilatie plaats voor het wegvallen van de sociale klassenbarrières. Commodus, slechterik van de eerste Gladiatorwerd als keizer opgevolgd door Pertinax, de zoon van een voormalige slaaf. Toen Pertinax zijn carrière als leraar achter zich liet en zich bij het leger voegde, hadden grensoorlogen de gelederen uitgehold, waardoor zijn uitzonderlijke talent de aandacht van zijn superieuren trok. Hoewel destijds breed geaccepteerd, was de opkomst van Pertinax een voorbode van scherpere spanningen die gepaard gingen met het ineenstorten van sociale barrières, die zouden uitbarsten onder Gladiator II‘s mede-schurk Caracalla.
Hoewel Caracalla een product was van de geïntegreerde elite van het rijk – zijn ouders, de keizer en keizerin, kwamen uit vooraanstaande families in respectievelijk Noord-Afrika en Syrië – verafschuwde hij de oude aristocratie en gaf hij de voorkeur aan kiesdistricten van de arbeidersklasse, zoals het leger, en verleende hij zelfs het Romeinse staatsburgerschap aan alle vrije inwoners van het imperium. Hiermee werd een van de laatste obstakels weggenomen die arme provincialen ervan weerhielden het rijk te regeren. Tegen het einde van de derde eeuw klommen de meeste keizers en veel van hun topfunctionarissen vanuit de boerenstand op het platteland via de gelederen van het leger.
Al snel werden ze geconfronteerd met spiraalvormige crises. Voortdurende burgeroorlogen en regeringen die soms slechts maanden duurden, maakten het moeilijk om buitenlandse indringers te verslaan. Tegen het midden van de eeuw doodden de Goten keizer Decius, namen de Perzen zijn bijna-opvolger Valeriaan gevangen en viel het rijk in drie delen uiteen.
De nieuwe elite kwam op de gelegenheid af. Aan het begin van de vierde eeuw hadden ze het rijk herenigd, de grenzen hersteld en het snelle verloop van keizers vertraagd. De regering bereikte dit door een massale uitbreiding van het legerpersoneel en een versterkingsprogramma, gefinancierd door het verhogen van de belastingen en het uitbreiden van de bureaucratie om het grotere staatsapparaat te ondersteunen. Het aantal betaalde keizerlijke functionarissen steeg van een paar honderd in het vroege rijk tot meer dan 30.000.
Lees meer: Hoe Gladiator II Verbindt met het origineel Gladiator
Ondertussen gingen de Romeinen de voorkeur geven aan sociaal conservatieve waarden die de nadruk legden op persoonlijke bezuinigingen, misschien gedeeltelijk als gevolg van de democratisering van de politieke cultuur. Velen experimenteerden met vasten, slaapgebrek en vegetarische diëten, terwijl ze vaak de gelofte van het celibaat aflegden. In het jaar 450 sloten een keizer en keizerin zelfs een kuis huwelijk. Omdat ze weinig geduld toonden voor de geruchten over seksuele verdorvenheid van hun voorgangers, moesten de meeste opvolgers van Caracalla prioriteit geven aan het afweren van voortdurende invasies. Hun inspanningen hebben de val van het westerse rijk eeuwenlang uitgesteld.
Hoewel de waarden die het oude Rome overnamen de broodnodige ernst met zich meebrachten, betaalden de Romeinen nog steeds een hoge prijs.
Terwijl de vroege imperiale aristocraten provincialen zagen als onderworpen naties met hun eigen cultuur, beschouwden hun vervangers uit de arbeidersklasse de Romeinen als één volk en verwachtten ze dat ze allemaal dezelfde waarden zouden delen. Deze eisen vielen zwaar op minderheden, vooral op christenen. Terwijl de heidense Romeinen het christendom technisch gezien altijd verboden hebben, maakt Trajanus in een beroemde briefwisseling duidelijk dat de Romeinse elite van zijn tijd tevreden bleef met het grotendeels ongemoeid laten van de christenen. De heersende klasse van het imperium uit de derde eeuw dacht daar anders over en gaf driemaal toestemming voor pogroms tegen de grootste religieuze minderheid van het imperium. Uit fragmenten van de debatten over het autoriseren van de vervolgingen blijkt dat hovelingen zich veel meer zorgen maken over het toezicht op het gewone leven dan hun voorgangers. Keizer Decius eiste zelfs dat alle Romeinen een certificaat moesten tonen als bewijs dat ze aan de heidense goden hadden geofferd.
En hoewel de Romeinen het leger misschien moesten uitbreiden, had de toenemende staatsinterventie in de economie ernstige gevolgen. Een wet die bedoeld was om de inflatie een halt toe te roepen door prijzen vast te stellen voor alles wat in het rijk werd verkocht, faalde op spectaculaire wijze. De uitbreiding van de bureaucratie bracht kleine steden failliet toen de telgen van elitefamilies vertrokken naar gewaardeerde overheidsbanen in de imperiale hoofdsteden.
Op een moment dat lijkt op de nasleep van de presidentsverkiezingen van 2024 kwam er een einde aan Gladiator II legt het begin van dit proces vast, wanneer juichende soldaten buiten Rome hun omverwerping van de oude heersende klasse vieren. Dit zou het begin markeren van een meer conservatieve politieke consensus, een consensus die het imperium hielp zijn uitdagingen het hoofd te bieden, maar uiteindelijk ten koste ging van de vrijheid.
Jeffrey E. Schulman is een Ph.D. student aan de Rijksuniversiteit Groningen, bezig met de politieke geschiedenis van het Romeinse Rijk.
Made by History neemt lezers mee voorbij de krantenkoppen met artikelen die zijn geschreven en geredigeerd door professionele historici. Lees hier meer over Made by History at TIME. De geuite meningen weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs de standpunten van de TIME-redacteuren.
