“De test voor een eersteklas intelligentie is het vermogen om twee tegengestelde ideeën tegelijkertijd in de geest te houden en toch het vermogen te behouden om te functioneren.”
—F.Scott Fitzgerald
Net als dag en nacht spelen onze levens zich af tegen de achtergrond van binaire getallen – zo werd velen van ons geleerd te geloven. In zijn Psychologische typenCarl Jung definieert de term enantiodromie als ‘de opkomst van het onbewuste tegendeel in de loop van de tijd’. Lang voordat Jung het in de westerse wereld introduceerde, werd dit principe al onderzocht Taoïsme evenals die van Heraclitus geschriften in het oude Griekenland. Terwijl Jung zich concentreerde op de menselijke ontwikkeling, ben ik geïnteresseerd in hoe enantiodromie ons kan helpen betekenis geven aan onze wereld van vandaag en de manier waarop we er doorheen navigeren.
De duidelijkste manier om enantiodromie te begrijpen is door je een vijver voor te stellen. Stel je nu voor dat iemand een steentje in de vijver gooit. Wat gebeurt er? Concentrische cirkels – rimpelingen – beginnen uit te stralen vanuit dat oorspronkelijke actiepunt. Elke rimpel is een kleine golf bestaande uit een top en een dal, die de logische geest van het binaire denken als tegenpolen beschouwt: de hoogste en laagste punten, elk is in wezen zinloos zonder de ander. Wat naar voren komt is een metafoor voor hoe we het hele universum waarnemen, in tegenstellingen: met het leven kwam de dood, met de dag kwam de nacht, enzovoort.
Dit is hoe ik de gebeurtenissen in de culturele ‘vijver’ ben gaan zien waar we allemaal in wonen. Er gebeurt iets en vrijwel onmiddellijk ontstaan er tegengestelde standpunten. Dankzij de sociale media – die geprogrammeerd zijn om precies dit fenomeen uit te lokken en daarmee de betrokkenheid te vergroten – worden deze golven van tegenstand massaal, schijnbaar alomtegenwoordig en onontkoombaar. Het resultaat is dat overal op het internet in elke uithoek van het internet extremisme opwelt, en dat de samenleving volgens ons meer verdeeld is dan ooit. En hoe meer we onszelf als verdeeld beschouwen, hoe meer verdeeld we raken als individu en als samenleving.
Er is nog een ander perspectief, een perspectief dat een mentor van mij ooit ‘de derde optie’ noemde. Terwijl de logische geest de top en het dal van een golf als tegenpolen ziet, herinnert de universele geest zich dat het allemaal maar water is. Voordat we verder ingaan op dit gedachtegoed, wil ik daar duidelijkheid over hebben universaliteit is niet synoniem met gelijkheid; Zelfs als we erkennen dat ze twee aspecten van hetzelfde geheel zijn, kunnen we de dualiteit van top en dal niet in diskrediet brengen, want hun verschillende gezichtspunten zijn onmiskenbaar geldig en reëel. De derde of niet-binaire optie probeert alleen ruimte te creëren voor mogelijkheden door de inherente verdeeldheid van het ‘dit of dat’-denken te overstijgen.
Een eenvoudig voorbeeld binnen de milieubeweging is het debat over klimaattechnische oplossingen versus traditionele ecologische kennis. Zullen CO2-afvang en geo-engineering slechts een excuus zijn om fossiele brandstoffen te blijven gebruiken? Of is het overdreven idealistisch om te denken dat we in dit stadium een kans maken op een leefbare toekomstige aarde zonder hen? Het is dit soort of/of-benadering waar ik op mijn hoede voor ben geworden. Uiteindelijk geloof ik dat we hebben elke oplossing nodig die we kunnen vinden. Bovendien ben ik hier veel meer geïnteresseerd in de derde optie: hoe kunnen we technologie gebruiken om traditionele kennis en inheemse wijsheid te bundelen om zo schaalbare oplossingen te creëren?
Zoals enantiodromie ons eraan herinnert: dualiteit voelt onvermijdelijk. Neem bijvoorbeeld de Verenigde Staten, een verenigde entiteit die voortkwam uit een binair systeem (de Amerikaanse Revolutie voor onafhankelijkheid van Groot-Brittannië), om uiteindelijk plaats te maken voor zijn eigen dualiteit in de vorm van een tweepartijenstelsel. Het probleem is niet dat veel mensen over de hele wereld zich conservatief of liberaal noemen; het probleem is dat de ideologische verdeeldheid zo groot is geworden dat mensen niet langer bereid lijken compromissen te sluiten over de partijpolitieke verdeeldheid heen, zonder welke de politiek niet kan bestaan.
Het overstijgen van het binaire denken is niet eenvoudig; Sterker nog, het kan ontzettend moeilijk zijn om een gemeenschappelijke basis te vinden met mensen die onze waarden of perspectieven niet delen. Maar welke hoop hebben we als we het niet proberen? In een wereld van dualiteit kunnen we allemaal oefenen met de vraag wat de derde optie zou kunnen zijn. We verdelen de natuur in dag en nacht, maar zonsopgang en zonsondergang maken eveneens deel uit van de cycli van de schepping. En dus verlang ik ernaar mijn leven te leiden in het rommelige licht van de ochtend en de duisternis van de avond dat is waar de belofte schuilt.
