Prachtige donker verwrongen fantasie van kunstenaar Michaël Borremans

Michael Borremans rammelt het onderbewustzijn. Zijn schilderijen, gemaakt met meesterlijke vaardigheid in olieverf, sluiten aan bij diepe, vaak donkere gevoelens die op de loer liggen in de collectieve geest. Kinderen en dieren zijn prominent aanwezig en roepen aspecten van de mensheid op die in de hedendaagse wereld worden onderdrukt of vervormd. Een prachtig weergegeven schilderij van kinderen die verspreide ledematen oppakken, zou de kijker ertoe kunnen aanzetten om op ongemakkelijke wijze hun eigen rol in vraag te stellen: zijn ze een kritische getuige van deze gruweldaad of een opgewonden toeschouwer? Hoewel de Belgische kunstenaar vooral bekend is om zijn schilderijen, werkt hij ook met film en speelde hij onlangs een rol in Luca Guadagnino's langverwachte film Vreemd.

“Kunst is een vorm van impliciete communicatie, maar voor mij wordt het altijd persoonlijk”, zegt hij voorafgaand aan de opening van zijn nieuwe tentoonstelling. Een confrontatie in de dierentuinin het Nederlands Museum Voorlinden. De overzichtstentoonstelling toont twintig jaar schilderkunst. “Als ik een werk van twaalf jaar geleden zie, is het net een dagboek. Ik weet precies in welke positie ik emotioneel verkeerde toen ik het maakte. Sommige doen me denken aan moeilijke tijden, andere aan gelukkige tijden. Maar het cliché zegt dat als je pijn hebt, je betere kunstwerken maakt… Dat is onzin!”

Borremans omarmt een scala aan emoties; zijn rijke stukken combineren humor, klassieke schoonheid en huiveringwekkend sadisme. Hij is gefascineerd door het medium schilderkunst en het vermogen ervan om de kijker te verleiden of in de richting van een emotionele reactie te sturen. Zijn techniek heeft parallellen getrokken met een reeks oude meesters, van Velázquez tot Goya en Van Eyck. Veel van zijn schilderijen stralen een sublieme gloed uit, in de vorm van roze wangen of gouden lichtbronnen die over sinistere taferelen flikkeren. Deze combinatie van lichtheid en duivelsheid trekt de kijker mee in een verwrongen dans.

“De vormen zijn herkenbaar en mooi geschilderd, dan kom je storende of irritante elementen tegen”, zegt hij. “Soms is het te romantisch, en dat vind ik leuk. Dat is heel subversief, van iets moois een daad van perversie maken. Ik hou van deze rijkdom, de illusies die het naar voren brengt, de manier waarop het tot het onbewuste spreekt. Daarom kan een schilderij opvallen tussen de gewone beelden. Het is oud, het is oeroud. Het tonen van een schilderij is altijd als een manifestatie, als het blazen op een hoorn.”

“Dat is heel subversief, van iets moois een daad van perversie maken” – Michaël Borremans

Borremans' recente tentoonstelling bij David Zwirner in Londen concentreerde zich op de figuur van de aap. Het is een wezen dat op ons lijkt en toch zo verschillend is, representatief voor een wilde natuur waarvan we ons best doen om afstand te nemen. Hij merkt op dat de aap in de tentoonstelling er uiteindelijk menselijker uitzag dan de mensen zelf. Geschilderd op basis van een miniatuur porseleinen ornament dat hij online vond, schittert het surrealistische geglazuurde gezicht in het uiteindelijke werk, met een levensechte glinstering in de ogen.

Tijdens zijn onderzoek vond hij talloze speelgoedapen gekleed in menselijke kleding of die muziekinstrumenten bespeelden. Dit antropomorfisme is ‘een manier om onszelf onbewust als dieren te accepteren’, zegt hij. “Wij zijn de enige soort die niet in harmonie met de natuur kan leven. We denken dat we superieur zijn, maar we zijn inferieur. We hebben geen respect voor ander leven. Het is heel verontrustend om erover na te denken.”

Zijn beroemde schilderij van kinderen die afgehakte ledematen oppakken komt uit een serie uit 2018 Vuur van de zon. In 2024 voelen de werken verschrikkelijk relevant, aangezien we online talloze foto's zien van gebombardeerde en verminkte lichamen, waaronder veel kinderen uit Gaza. Hij werd oorspronkelijk geïnspireerd om de schilderijen te maken als reactie op de hedendaagse drang naar constante economische groei, die weinig rekening houdt met menselijke slachtoffers en inherent verbonden is met de oorlogsmachine.

Deze stukken ondermijnen de klassieke afbeelding van engeltjes en mollige baby's die de westerse kunstgeschiedenis verspreiden. “Het is nog steeds verontrustend, maar het is ook prachtig op een schilderij. Ik wilde deze verstoring versterken door het te midden van onschuldige kinderen te laten zien.” De stukken sluiten ook aan bij iets donkerder uit de kindertijd, waardoor kijkers opnieuw naar de minder ontwikkelde delen van volwassenen worden geleid die misschien tot zulke barbaarsheid drijven. ‘Kinderen kunnen extreem wreed zijn’, zegt hij. “Ze kunnen wreedder zijn dan veel volwassenen, omdat ze emotioneel onontwikkeld zijn.”

TDeze werken hebben intense reacties van het publiek veroorzaakt, wat Borremans verwelkomt. In 2022 raakte hij verwikkeld in de Balenciaga-controverse toen zijn boek verscheen Zo zoet als het maar kan werd gebruikt op de achtergrond van een advertentie die ervan werd beschuldigd kinderuitbuiting te bevorderen. Hij zegt dat het gesprek online snel uitmondde in een samenzwering, waarbij sommigen beweerden dat hij een schrijver was die gespecialiseerd was in kannibalisme. “Mensen stuurden me berichten waarin ze zeiden: ‘Ik ben zo bezorgd om je! Wees sterk.'Voor mij was dat het beste. Ten slotte zien ze mij als een subversieve kunstenaar. Ik ben niet ondankbaar.”

Hoewel Borremans deze online vuurstorm niet had kunnen voorspellen, denkt hij wel goed na over de emotionele impact van zijn werk. “Het schilderen is een studiozaak en een worsteling op zich”, meent hij. “Maar een schilderij tonen is de echte performance. Het is een psychologisch spel. Je plaatst je werk in een bepaalde context en rekent uit wat het bij de kijker teweeg kan brengen. Er is een voortdurende evolutie in de cultuur. We leven in een wereld waarin beelden ons denken bepalen zonder dat we het weten.”

“Als we het leven op een meer poëtisch niveau kunnen ervaren, zullen we niet zo gewelddadig zijn, we zullen niet zo hebzuchtig zijn” – Michaël Borremans

Borremans mijdt specifieke tijdsmarkeringen. Achtergronden zijn meestal niet-specifiek en hij toont zelden kleding of ontwerpen die zijn schilderijen aan een bepaald tijdperk zouden koppelen. De menselijke dynamiek van de werken vindt relevantie in de hedendaagse wereld, maar benadrukt tegelijkertijd de alomtegenwoordigheid van geweld. “Wat ik leuk vind aan de kunstgeschiedenis is dat zoveel van het verleden nog steeds aanwezig is”, zegt hij. “Het bestaat niet meer, maar er is bewijs, en het meeste ervan is terug te vinden in de kunst, architectuur en literatuur. De politieke wereld onderschat onderwijs en cultuur. De poëtische houding in de samenleving ontbreekt soms, maar mensen hongeren ernaar. Onze verbinding met het verleden en het bewijs daarvan in de cultuur is noodzakelijk.”

Hij erkent dat dit verlies van verbinding met onderwijs en cultuur waarschijnlijk eerder een ontwerp dan een verwaarlozing is, iets dat in het licht van de recente Amerikaanse verkiezingen nog urgenter is geworden. “Het kan ons veel kwaad besparen, als we beter opgeleid zijn. Als we het leven op een meer poëtisch niveau kunnen ervaren, zullen we niet zo gewelddadig en niet zo hebzuchtig zijn. Anders zijn mensen verslaafd aan hamburgers en televisie. Dat is niet wat we willen, maar het is de manier waarop we gaan.”

Een confrontatie in de dierentuin van Michaël Borremans is tot en met 25 maart 2025 te zien in Museum Voorlinden in Wassenaar.