Op 25 oktober 2024 vaart een tankerschip het Panamakanaal binnen. De nieuwgekozen president Donald Trump bracht het idee naar voren dat de VS het eigendom van het kanaal moeten terugvorderen.
Martin Bernetti/AFP via Getty Images
onderschrift verbergen
onderschrift wisselen
Martin Bernetti/AFP via Getty Images
Een van de onderwerpen die de verkozen president Donald Trump op kerstochtend via posts op sociale media naar voren bracht, was het Panamakanaal – een keuze die tegelijkertijd verbazingwekkend en passend was.
In de eerste plaats verbazingwekkend, omdat het kanaal geen centraal thema was in de presidentiële campagne van 2024, en ook niet in de eerdere campagnes van Trump. Het was geen focus van zijn buitenlands beleid tijdens zijn eerste termijn als president en is sinds het discotijdperk in feite niet meer opvallend geweest in de Amerikaanse politiek of beleidsdebatten.
Maar daar was het, in een Truth Social-post en toen een pre-vakantietoespraak in Phoenixwaar Trump lagere verzendkosten door het kanaal eiste of “we zullen eisen dat het Panamakanaal volledig, snel en zonder twijfel aan ons wordt teruggegeven.”
Verbazingwekkend.
Toch was het logisch dat Trump dit nu ter sprake bracht. Het paste in de andere beloften en bedreigingen van Trump, waarin hij zijn ‘America First’-thema in de Amerikaanse handel en buitenlandse betrekkingen benadrukte. De nieuwgekozen president heeft lange tijd het idee gepromoot dat de VS zijn uitgebuit en te kort gedaan en zelfs onder druk zijn gezet door bondgenoten en begunstigden – om nog maar te zwijgen van rivalen als China.
Maar het aanboren van dit bekende reservoir van wrok met een specifieke verwijzing naar het Panamakanaal herinnert ook aan een moment dat een enorme betekenis had voor de Republikeinse Partij en voor de Amerikaanse ervaring van de afgelopen halve eeuw.
Omdat er bewezen kan worden dat de kwestie over het Panamakanaal het keerpunt was in de carrière van Ronald Reagan als presidentskandidaat. Zonder dat zou hij misschien wel de zoveelste gouverneur van Californië zijn geweest, wiens droom van het Witte Huis nooit is uitgekomen.
Een vraagstuk, een tactiek en een kandidaat ontmoeten elkaar
Het was 1976 en de Amerikanen vierden allebei het tweehonderdjarig bestaan en waren aan het bijkomen van een reeks traumatische gebeurtenissen. De oorlog in Vietnam had het land aantoonbaar dramatischer verdeeld dan welk conflict dan ook sinds de burgeroorlog. Het pijnlijke hoofdstuk was slecht geëindigd, toen het laatste Amerikaanse personeel in helikopters op het dak van de Amerikaanse ambassade was gekropen.
Voormalig president Richard Nixon, in 1968 gekozen om ons ‘bij elkaar te brengen’ en in 1972 herkozen in een aardverschuiving van 49 staten, raakte verstrikt in een web van campagnemisdaden, leugens en doofpotaffaires waardoor zijn ontslag in 1974 op de rand van afzetting stond. Hij kreeg gratie van zijn opvolger, Gerald Ford.
Ford gaf het land een tijdje een soort adempauze terwijl hij uitkeek naar zelfverkiezingen. Maar de inflatie steeg in het verkiezingsjaar 1976, grotendeels gedreven door de energieprijzen die sterk stegen door de kosten van geïmporteerde olie. De economie was op zijn best traag, met een werkloosheid die ruim boven het niveau van de jaren zestig lag. Toch kozen de ambitieuze jongere Republikeinen ervoor een zittende partij van hun eigen partij niet uit te dagen.
Reagans analyse was anders. Hij had vorig jaar net het gouverneurschap van Californië verlaten en kreeg de steun van veel westerse en zuidelijke partijleiders, evenals van conservatieve activisten. Reagan was ook halverwege de zestig, wat destijds werd beschouwd als het probleem van de leeftijd. Zijn korte bod op de Republikeinse nominatie in 1968 was te weinig en te laat geweest. Het Bicentennial Year zag eruit alsof het zijn laatste kans zou kunnen zijn.
Maar Reagan had moeite geld in te zamelen tegen de zittende president en had geen contact met de partijleiders in de vroege voorverkiezingen. Hij verloor in New Hampshire en Florida en drie andere vroege voorverkiezingen. Zijn financieringsbronnen droogden op. Sommigen in zijn kamp drongen er bij hem op aan om het in te pakken. Eind maart schreef politiek commentator William F. Buckley: „Ronald Reagan, zo lijkt het, heeft zijn strijd verloren.“ Een andere aartsconservatieve columnist, James J. Kilpatrick, beschouwde de campagne van Reagan als ‚zo goed als uitgespeeld‘. Verschillende Reagan-intimi en biografen hebben geschreven dat Reagans vrouw, Nancy, hem eruit wilde hebben om hem in verlegenheid te brengen.
In plaats daarvan zette Reagan zijn hakken in het zand. Hij keek vooruit naar de voorverkiezingen van 23 maart in North Carolina, een staat waar hij de steun kreeg van senior senator Jesse Helms, een ultraconservatief icoon. De gecombineerde campagneteams stuitten op een tactiek en een probleem. Ze kochten tijd op lokale tv-stations in de staat en hielden een vooraf opgenomen toespraak die Reagan eerder had gehouden over het Panamakanaal en het plan van de regering-Ford om het ‚weg te geven‘.
Waarom resoneerde de kanaalkwestie?
De meeste Amerikanen leerden op school iets over het kanaal en dachten er zelden verder over na. Ze wisten dat het een reeks waterwegen was over een smalle landengte van Midden-Amerika die de Atlantische Oceaan en de Stille Oceaan met elkaar verbond, waardoor weken van de vaartijd tussen de oceanen werd bespaard. Ze hebben zich misschien zelfs herinnerd dat de VS onder president Theodore Roosevelt hielpen bij het opzetten van een bevriend lokaal bestuur in Panama en het kanaalproject overnamen dat door de Fransen was verlaten (nadat verwondingen en ziekte ongeveer 20.000 arbeiders het leven hadden gekost).
Maar relatief weinig mensen herinneren zich toen en nu nog hoe de Kanaalzone in de jaren zestig een toneel van anti-Amerikaanse agitatie en onrust was geworden. Decennia lang hadden presidenten van beide partijen de onderhandelingen met Panama in de richting van een uiteindelijke overdracht van de zone en de exploitatie van het kanaal gestuurd, maar dit moest nog worden gerealiseerd. Maar halverwege dat decennium was alleen al de suggestie van een ‘kanaalweggeefactie’, als nieuwe Amerikaanse vernedering in de nasleep van Vietnam en Watergate, voldoende geweest om luid applaus brengen bij Reagan-evenementen in het Zuiden. Dus de campagne ging er all-in op in North Carolina.
Het effect was opwindend. Reagan zei dat het kanaal niet aan Panama of iemand anders mag worden afgestaan. ‘We hebben het gebouwd, we hebben het gekocht en we gaan het houden’, zei hij. Het was de taal die Helms had gebruikt, ontleend aan de senior senator Strom Thurmond uit het naburige South Carolina in zijn buurstaat. Helms en Thurmond hadden een klein maar krachtig contingent van voornamelijk zuidelijke senatoren bijeengebracht die zich verzetten tegen gesprekken over de overdracht van het kanaal naar Panama.
De campagne die Helms, Thurmond en Reagan voerden, bevatte vaak verkeerde informatie over het feit dat de Panamese regering ‚marxistisch‘ was, en andere beschuldigingen. Maar het vond weerklank bij veel Amerikanen die de kwestie zagen als een test voor nationalisme – zelfs patriottisme. En het allerbelangrijkste: het werkte. Toen de Republikeinen in North Carolina stemden, gaven ze Reagan een meerderheid en een overwinning van zes punten op Ford.
Van de ene op de andere dag veranderde het nationale verhaal. Een saaie voorverkiezingen van de Republikeinse partij waren in de ogen van de media plotseling een rommeltje. Reagan’s schatkisten raakten weer gevuld. Hij profiteerde van de Panama-kwestie en het momentum van North Carolina om overwinningen te behalen in andere zuidelijke staten, in Indiana en Nebraska en in het Westen. Tegen de tijd dat het congres die zomer in Kansas City bijeenkwam, had de uitdager het gat bijna gedicht. Reagan koos vervolgens een gematigde senator uit Pennsylvania als zijn toekomstige running mate in een poging die delegatie bijeen te krijgen, een zet die momentum kostte en hem tekortschoot.
Ford werd op zijn beurt in november 1976 ternauwernood verslagen door de voormalige gouverneur van Georgië, Jimmy Carter, een democraat die snel actie ondernam om de deal met Panama te sluiten.
Het afstaan van de controle over het kanaal was feitelijk een doel geweest van Fords minister van Buitenlandse Zaken, Henry Kissinger, jarenlang adviseur van voormalig president Nixon. Kissinger zag de verplaatsing van het kanaal als de beste manier om de positie van de VS in Latijns-Amerika in het algemeen te verbeteren. Carter stond als kandidaat koel tegenover het idee en zei zelfs nog tijdens zijn debat in oktober met Ford dat hij „de praktische controle over de Panamakanaalzone op geen enkel moment in de nabije toekomst“ zou opgeven. Maar na de verkiezingsdag veranderde Carter, onder invloed van Cyrus Vance, zijn keuze voor minister van Buitenlandse Zaken, van gedachten en gaf hij de langlopende onderhandelingen een nieuwe impuls.
De inspanningen van Helms, Thurmond en anderen waren er bijna in geslaagd het verdrag de tweederde meerderheid te ontzeggen die het in de Senaat nodig had. Maar uiteindelijk leverde de Republikeinse leider van de Senaat, Howard Baker uit Tennessee, net genoeg van zijn collega’s om de deal met één enkele stemming over de top te krijgen.
De relevante verdragen werden in september 1977 ondertekend.
Reagan bleef tegen de Panama-deal, maar ‚zachtte zijn retoriek merkbaar in 1977 toen de verdragen uiteindelijk werden ondertekend door president Jimmy Carter‘, aldus Lou Cannon, de verslaggever en biograaf die Reagan nauwlettender en langer dan wie dan ook volgde. In President Reagan: de rol van je leven, Kanon meldt dat „Reagans interesse in het Panamakanaal afnam nadat de kwestie zijn politieke doel had gediend.“ Cannon heeft geschreven dat Reagan’s opiniepeiler hem vertelde dat de kwestie vooral van belang was voor hardcore conservatieven. In 1980 had Reagan die categorie op slot gedaan.
Trump, toen en nu
Er zijn geen openbare gegevens over de houding van Trump ten opzichte van de Panama-verdragen eind jaren zeventig. Het is mogelijk dat hij zich er destijds tegen verzette als 30-jarige zakenman die zijn vastgoedfocus probeerde te verleggen van Queens naar Manhattan.
Wat wel bekend is, is dat Trump heeft bewezen dat hij minstens zo bedreven is als Reagan in het horen van de kwesties die de menigte op zijn bijeenkomsten opwinden. De Panama-kwestie van deze week maakte deel uit van een stortvloed aan ‚America First‘-uitspraken over het veel agressiever doen gelden van de Amerikaanse belangen in het buitenland tijdens zijn tweede termijn. Deze omvatten onder meer de hernieuwde interesse van Trump in het verwerven van het Arctische eiland Groenland, een Deens bezit dat niet te koop is. Op wat misschien een minder serieus moment was, noemde Trump ook ‘Canada’ als een van de items op zijn kerstverlanglijstje.
In dit cluster van Trump-uitspraken lijkt het waarschijnlijk dat de verwijzing naar Panama de meeste respons zal krijgen van de menigte op een van die bijeenkomsten. Het is zeer waarschijnlijk dat de MAGA-vlam blijft branden en de bewegingsenergie blijft stromen.
En voorlopig heeft de terugkeer naar Panama ons ook herinnerd aan het ongeëvenaarde vermogen van Trump om midden in de nacht helemaal in zijn eentje het politieke gesprek opnieuw op gang te brengen.
Was hij van plan het kanaaldebat te heropenen en Panama onder druk te zetten tot lagere tarieven voor de Amerikaanse scheepvaart? Zit er een soortgelijk ontwerp achter de eisen van Groenland? Of is er meer aan de hand in Canada dan de wens om premier Justin Trudeau te trollen?
Het zou duidelijk kunnen worden welke vorm van druk Trump bereid is uit te oefenen op Panama – als die er al is – als hij weer aan de macht is. De kwestie kan voor hem net zo vervagen als voor Reagan. Andere kwesties kunnen opdringen, zoals dat bij Reagan het geval was.
En net als zijn voorganger zal Trump weten waar hij een betrouwbare aanleiding voor een gebrul van de menigte kan vinden.
