De afzetting van de Franse premier toont diepe scheuren in de legitimiteit van de Europese neoliberale orde

De Franse Nationale Vergadering heeft woensdag een motie van wantrouwen tegen premier Michel Barnier goedgekeurd – slechts drie maanden nadat hij werd benoemd door de zeer impopulaire president Emmanuel Macron.

De snelle ineenstorting van de regering van Barnier versterkt de al lang bestaande opvatting onder politieke experts dat een parlementair meerpartijenstelsel meer checks and balances kent en gemakkelijker op de wil van het volk reageert dan het Amerikaanse presidentiële tweepartijenstelsel. En nee, de ineenstorting van de regering betekent niet dat Frankrijk afstevent op een Amerikaanse regeringsshutdown. De Franse instellingen zijn sterk en de wetten van het land zorgen ervoor dat de publieke sector ononderbroken haar werk kan blijven doen, zelfs als er geen regering en begroting is.

Toch spreekt de ineenstorting van de regering boekdelen over de politieke legitimiteitscrisis waarmee niet alleen Frankrijk, maar een groot deel van Europa wordt geconfronteerd in het tijdperk van vergevorderd neoliberalisme. Centristische partijen zijn over het hele continent in verval, en de ooit opkomende linkse partijen worden nu geconfronteerd met een existentiële crisis, terwijl extreemrechts gestaag de mainstream binnen marcheert. Het is in geen enkel opzicht een mooi plaatje, maar het past er wel bij De reflectie van Antonio Gramsci dat “het oude aan het sterven is en het nieuwe nog niet geboren kan worden.”

Twee maanden geleden onthulde Barnier aan zijn kabinet een tekortverlagende begroting voor 2025 die tot luide tegenstand leidde, nog voordat alle details bekend waren. Manuel Bompardeen wetgever voor links, actiegericht La France Insoumise (LFI)-partij beschreef de bezuinigingen, waaronder 66 miljard dollar aan tekortreductie, als “het meest gewelddadige bezuinigingsplan dat dit land ooit heeft gezien.”

Frankrijk staat onder druk van de Europese Commissie om de steeds groter wordende tekorten en groeiende schulden onder controle te brengen; de bezuinigingen waren vooral gericht op welzijn, gezondheidszorg, pensioenen en lokale overheden. Maar zonder een meerderheid in de regering zou het begrotingsplan van Barnier worden afgewezen, vooral omdat de extreemrechtse National Rally-partij van Marine Le Pen duidelijk had gemaakt dat zij ook tegen de bezuinigingsmaatregelen was. De publieke onvrede in Frankrijk over het beleid van Macron is nog nooit zo groot geweest. Dat blijkt uit een recente opiniepeiling 78 procent van het Franse publiek keurt zijn leiderschap af.

Op 2 december probeerde Barnier de begroting door de Tweede Kamer van de Nationale Vergadering te krijgen door een bepaling van de Franse grondwet te activeren – artikel 49.3 – die de regering toestaat wetgeving aan te nemen zonder stemming, maar ook de mogelijkheid voor het Parlement opent om een motie van wantrouwen indienen. Artikel 49.3 is in het verleden vele malen gebruikt, maar moties van wantrouwen slagen zelden in het Franse politieke systeem, juist vanwege de veelheid aan politieke partijen die in de Nationale Vergadering vertegenwoordigd zijn. Maar aangezien zowel de LFI- als de National Rally-wetgevers tegen de voorgestelde begroting waren, en de regering er niet in was geslaagd de begroting rond te krijgen Socialistische stemmingwas het toneel klaar voor het omverwerpen van de regering van Barnier. Geen enkele Franse regering heeft een vertrouwensstemming verloren sinds het aantreden van premier George Pompidou 1962Maar de wreedheden van het kapitalisme hebben zulke hoogten bereikt dat zelfs extreemrechtse leiders in Europa, in tegenstelling tot hun tegenhangers in de VS, zich verzetten tegen de aanval op sociale programma’s en diensten.

Het is een vergissing te denken dat de steun van extreemrechts voor de verzorgingsstaat loze marketing is. In tegenstelling tot de partijen van centrumlinks, die zo dicht naar de rechterkant van het ideologische spectrum zijn opgeschoven dat ze nu de positie innemen die ooit door conservatieve partijen werd ingenomen, hebben de extreemrechtse partijen in Europa al vele jaren een distributieve agenda in hun verkiezingsprogramma’s opgenomen. Dat is één van de redenen waarom delen van de arbeidersklasse zich in heel Europa naar extreemrechts wenden. In juni, 57 procent van de arbeiders (ouvriers) stemde voor de National Rally in de eerste ronde van de Franse parlementsverkiezingen. Maar terwijl de extreemrechtse partijen in Europa de traditionele verzorgingsstaat verdedigen, maken zij gebruik van een ‘nieuwe vorm van distributieve logica’ door mensen te categoriseren als ‘verdienend’ of ‘niet verdienend’, zoals politicologen zeggen. Juliana Chueri heeft er zo scherp op gewezen. In dit rechtse raamwerk zouden sociale uitkeringen exclusief moeten zijn voor autochtone burgers en wijdverspreider voor mensen met een langere arbeidsgeschiedenis. Migranten worden eenvoudigweg uitgesloten van alle voordelen van de verzorgingsstaat.

De ineenstorting van de Franse regering laat ook op krachtige wijze zien dat het politieke establishment van het land zich op een kritiek legitimiteitsmoment bevindt. Hetzelfde kan gezegd worden over de economische grootmacht van Europa: Duitsland. Duitslands eigen regering, a drievoudige coalitie bestaande uit de centrumlinkse sociaaldemocraten, de groenen en de neoliberale vrije democraten, is nu geschiedenis. Het stortte in vanwege economische en budgettaire meningsverschillen en a vervroegde verkiezingen is vastgesteld op 23 februari 2025. Ondertussen is Oost-Duitsland de thuisbasis geworden van de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AfD). Afgelopen september heeft AfD werd de eerste extreemrechtse partij die sinds het nazi-tijdperk staatsverkiezingen in Duitsland won. De populariteit ervan is de afgelopen jaren snel gegroeid, terwijl de reguliere politieke partijen achteruitgaan.

Er is ook een nieuwe invloedrijke anti-establishmentspeler in de Duitse politiek, de nationaal-populist Sahra Wagenknecht-alliantie (BSW) partij. Opgericht door een voormalig lid van Sterf LinkeBSW, een Duitse socialistische partij die nu in een crisis verkeert, omarmt anti-NAVO-, anti-oorlogs-, sociaal regressieve en anti-immigrantenretoriek en bevordert tegelijkertijd een links georiënteerd economisch beleid. De opkomst van BSW bevestigt de opvatting dat de rijzende sterren in het Europese politieke landschap helaas partijen zijn die proberen steun te verwerven door de verzorgingsstaat te verdedigen ten koste van immigranten, LGBTQ-mensen en andere onderdrukte groepen.

Wat er vervolgens in Frankrijk gebeurt, is dat Macron hoogstwaarschijnlijk in functie zal blijven tot zijn tweede termijn in mei 2027 afloopt, ook al wordt hij geconfronteerd met groeiende roept op tot aftreden. Ondertussen zal de keuze van de nieuwe premier zeer complex zijn, aangezien geen enkele partij in de huidige Nationale Vergadering een meerderheid heeft. Als Macron opnieuw aandringt, zoals hij deed bij de verkiezing van Barnier deze zomer, op het vinden van een nieuwe premier zonder daarbij politieke partijen te betrekken, zou een nieuwe regeringsinstorting heel goed in het verschiet kunnen liggen. Noch LFI, noch de National Rally zijn in de stemming om Macron een gunst te bewijzen. Hij is niet alleen verantwoordelijk voor de huidige crisis, zijn brutale neoliberale beleid heeft ook bijgedragen aan de opkomst van Le Pens extreemrechtse National Rally-partij – en van Frans links in de vorm van de Nieuw Volksfront coalitie. In de komende maanden en mogelijk jaren zou het politieke landschap van Frankrijk wel eens gevormd kunnen worden door een ouderwetse strijd tussen radicaal-linkse en extreem-rechtse krachten.

Wat Duitsland betreft, ooit dominant maar nu wanhopig omdat het de eens economisch belaagde landen van Zuid-Europa – Griekenland, Italië, Spanje en Portugal – snel ziet groeien, terwijl zijn eigen economie het jaar in feite zou kunnen eindigen in stagnatiezullen anti-establishmentpartijen (AfD, BSW en misschien zelfs Die Linke) waarschijnlijk een prominente rol spelen in de politieke arena van het land voorafgaand aan de federale verkiezingen van volgend jaar.

De gevestigde partijen in de twee machtigste landen van Europa verkeren in politieke wanorde. Of het links of uiterst rechts zal zijn die de leegte opvult, of dat het systeem er op de een of andere manier in slaagt terug te keren naar de normale gang van zaken en de implosie uit te stellen tot een diepere crisis aan de oppervlakte komt, valt nog te bezien.