In 1995, het Oostenrijkse kristalbedrijf Swarovski besloot zijn honderdjarig bestaan te vieren door een kunstenaar uit te nodigen om samen te werken en een eerbetoon te bedenken aan hun handelsmerkproduct. De eerste was de multimediakunstenaar André Heller, die een gigantisch hoofd creëerde, bedekt met kristal, en het schijnbaar een weg uit de Tiroolse heuvel duwde die Swarovski zijn thuis noemt. Het was een gedurfd voorstel, en een voorstel dat sindsdien is voortgezet, waarbij Swarovski door de jaren heen verschillende kunstenaars en culturele figuren de opdracht heeft gegeven om ruimtes te creëren die zij 'Chambers of Wonder' noemen, allemaal vervat in een 'Kristallwelten', oftewel kristallen wereld.
Eigenzinnig, het is een enorme toeristische trekpleister geworden: jaarlijks passeren ongeveer 600.000 bezoekers onder de wangen van de kristallen reus om de werken binnenin te ontdekken. En onder de kunstenaars bevinden zich figuren van het formaat van Yayoi Kusama en James Turrell: de eerste creëerde een caleidoscopische spiegelkamer met een onophoudelijk gereflecteerde kristallen kroonluchter; de laatste van hem Constructies in ondiepe ruimtes van puur licht (de enige kamer die overigens geen fysiek kristal bevat).
Dit jaar, toen ze de 130 naderden, werkte Swarovski samen met de Mexicaans-Canadese elektronische kunstenaar Rafael Lozano-Hemmer, wiens werk zich op het kruispunt van architectuur en performancekunst bevindt. Hij heeft ervoor gekozen om niet één Wonderkamer te creëren, maar twee: 'Pulse Voronoi' en 'Kristallstimmen'. Elk ervan is afhankelijk van zowel individuele interactie als cumulatief effect – een weerspiegeling, zegt Lozano-Hemmer, van het werk achter het kristal. “Om zichtbaar te maken, tastbaar te maken… de duizenden mensen wier expertise, loyaliteit en talent de kristallen vormen. Ik wilde hulde brengen aan die stemmen”, zei hij.
Dat is letterlijk het geval in het eerste werk, 'Kristallstimmen' – dat hij omschrijft als “een symfonie van licht en geluid”. Een sonisch portret van Swarovski, 3.000 hangende luidsprekers ingekapseld in kristal spelen de stemmen van 3.000 werknemers van over de hele wereld. Naarmate een bezoeker door de ruimte vordert, licht ook de installatie op, ebbend en vloeiend met de passage van het lichaam, alsof het kristal en de stem een pixel zijn, onderdeel van een groter geheel.
“Om zichtbaar te maken, tastbaar te maken… de duizenden mensen wier expertise, loyaliteit en talent de kristallen vormen. Ik wilde hulde brengen aan die stemmen” – Rafael Lozano-Hemmer
Hetzelfde idee komt tot uiting in 'Pulse Voronoi': een kubus van kristal die in 7.000 verschillende fragmenten uiteen is geblazen en als een magische sneeuwval in de grootste kamer van Kristallwelten hangt. Elk kristal wordt verlicht om te flikkeren en fladderen, om te kloppen – een weerspiegeling van Lozano-Hemmers fascinatie voor hartslag, die hij “onze meest intieme biometrie” noemt. Hij raakte voor het eerst gefascineerd door het ritme van het hart toen hij luisterde naar een echografie van zijn ongeboren tweelingkinderen; hij vroeg om twee echoapparaten, om elke hartslag afzonderlijk te kunnen horen.
“Ze maakten gesyncopeerde muziek – minimalistische muziek”, herinnert hij zich. Zijn werk uit 2006 Pulskamer onderzocht dit idee, met 100-300 lampen die overeenkomen met de hartslag van de aanwezigen. Zijn Swarovski-werk tilt dat idee naar het hoogtepunt: 7.000 hartslagen kloppen tegelijkertijd in de kamer, elk gedetecteerd door sensoren die de hartslag lezen wanneer een hand eronder wordt geplaatst. “Elk individueel kristalletje heeft een pulsatie, een flikkering”, zegt hij. “Dit is de hartslag van iemand die in het verleden heeft deelgenomen. Als je binnenkomt, word je omringd door de hartslag van 7.000 deelnemers uit het verleden. Als je je hartslag toevoegt, wordt het onderdeel van het koor.” Voor Lozano-Hemmer is het werk niet zomaar een mooie massa flitsende kristallen, maar een memento mori – “dat ons eraan herinnert dat we voor een kwetsbaar moment op aarde zijn”. Naarmate er nieuwe impulsen worden toegevoegd – gearchiveerd, opgeslagen – verdwijnen de oudere, in een voortdurende vernieuwing.
Oud en nieuw. Het sluit uiteraard aan bij een grote kunsttraditie; 17e-eeuwse 'Vanitas'-schilderijen en memento mori als symbolische herinneringen aan de onvermijdelijkheid van de dood en de vergankelijkheid van aardse genoegens, zij het in onze minder seculiere tijd. Maar het houdt ook verband met de popcultuur, met de drang om te communiceren en onze omgeving te beïnvloeden in plaats van als passieve waarnemer op te treden. Ook om op te nemen en een stempel te drukken: het archiveren van je hartslag klinkt als een sensatie. Hoewel er bij Kristallwelten 599.999 anderen in de rij zullen staan om hetzelfde te doen.
Lees meer over de installaties van Rafael Lozano-Hemmer in Kristallwelten hier.
